BE dhe rivaliteti i brendshëm politik në Europën Lindore dhe Qendrore



Në ish-vendet komuniste të Europës Lindore dhe Qëndrore, premtimi për zgjerimin e Bashkimit Europian, bashkë me potencialin për integrim politik dhe ekonomik, solli krahas, lirive të reja për të lëvizur e punuar, dhe shumë përfitime të tjera publike. Gjithashtu pati përmirësime në drejtim të të drejtave të minoriteteve, në lirinë e shtypit dhe në përpjekjet kundër korrupsionit. Por zgjerimi nuk është pa kosto të brendshme për shtetet dhe këto kosto nuk janë vetëm në lëshimet e paevitueshme/pashmagshme gjatë negociatave mes vendeve anëtare dhe vendeve kandidateve.
Kushtet e BE-së për vendet e Europës Lindore ishte më të rënda sesa për pararendësit e anëtarësuar të grupit të Mesdheut. Kjo tërësi “pritshmërish të mëdha” që BE-ja ka ndaj vendeve kandidate përsa i përket përputhshmërisë së tyre me ligjet, rregullat dhe normat e saj, ka dominuar në debatin publik mbi natyrën e politikave në rajon. Si rezultat, jo vetëm që me dashamirësi, i dha fund debatit në lidhje me formën e dëshiruar të regjimit (demokraci apo ndonjë nga alternativat e saj), por përmbylli debatet e detajaura dhe ideologjikë në lidhje me shumë fusha të politikave publike. Është pikërisht perceptimi i mospasjes së një alternative tjetër i cili përforcoi qëndrimin e atyre politikanëve kundër BE-së të cilët zunë vendin e populizmit në debatin mbi ideologjitë ose politikat në demokracitë e reja të Europës Lindore dhe Qëndrore. Shkurt, kërkesat për zgjerim ndrydhën në rivalitet partiak të përgjegjëshëm në raport me votuesin dhe, me daljen më në pah të karakterit të zgjerimit, nxitën populistët dhe demogogët.
Rivaliteti teknokratik
Një nga rrjedhojat e para të pritshme nga BE-ja, ashtu si u parashtruan dhe në Marrëveshjet e anëtarësimit dhe në negociatat në vazhdim, ishte se rivalitetit partiak në rajon ka vazhduar të mbetet peng i projekteve perëndimore për politika publike. Këto projekte, ashtu si u përcaktuan nga organizmat financiare ndërkombëtare dhe aktorët rajonalë, konsistonin si fillim në strategji neoliberale për liberalizim dhe marketizim nën mbikqyrjen e bankave huadhënëse dhe kohët e fundit, u formëzuan nga kushtet e reja për anëtarësimin në BE. Të dyja në vetvete janë shumë kërkuese.
Në fillimin e viteve ’90, elitat politike në rajon u përballen me një buxhet publik tërësisht të shkurtuar përballë kërkesave gjithnjë e në rritje ndaj shtetit. Sapo u arrit që krizat ekonomike të viheshin nën një farë kontrolli, (kjo në shtetet më të suksesshme), u prezantua një tërësi politikash të reja, të cilat vinin në plotësim të kushteve të shumta detyruese për anëtarësim në BE. Në pritshmërinë e shumta politike dhe ekonomike, BE-ja i dha prioritet krjimit të një ekonomie të hapur, më konkuruese, më funksionale dhe të rregulluar, krijimit të strukturave të reja administrative për thithjen e fondeve të BE-së dhe kapaciteteve administrative në sektorin e vjetër publik dhe sektorin e ri privat, krijimit të një gjyqësori të drejtë e të pavarur dhe inkurajimit të forcave të brendshme bashkëpunuese. Secili shtet duhet të arrinte rezultate të larta në çdo drejtim, nga legjislacioni bankar te ai i sigurimeve, nga mbrojtja ligjore e të drejtave të minoriteteve në harmonizimin e legjislacionit të brendshëm me standardet e BE-së, dhe çdo shtet duhet të adoptojë tërësisht 80 000 faqet e acquis communitaire-rregullat, rregulloret dhe marrëveshjet ekzistuese të Bashkimit Europian. Të gjitha të sipërpërmendurat duhet të ingranohen e përfshihen në legjislacionin e brendshëm, mundësisht si priorit kryesor, (pavarësisht faktit që shoqëritë në ndryshim të këtyre vendeve kërkonin një përshtatje të qëndrueshme të legjislacionit në çdo fushë). Për më tepër, Komisioni Europian bëri të qartë, se zbatimi i plotë i acquis-it, dhe jo vetëm thjesht harmonizimi i legjislacionit, duhet të bëhej para anëtarësimit të plotë të vendeve kandidate. Që kur anëtarësia në BE u pa jo vetëm si një e mirë publike, por edhe si një nevojë publike, vendet kandidate, filluan të zbatojnë kushtet e BE-së por me një kosto të lartë buxhetore dhe politike.
Nevoja për këto reforma, bëri që partitë më kryesore në rajon të hartonin strategji të rivalitetit ndërpartiak të cilat iu jepnin mundësinë të shfaqeshin sa më përgjegjëse para elektoratit, ndërsa në fakt menaxhonin një axhendë të paracaktuar reformash dhe përafrimi. Në fakt, përpjekja për të ecur sipas planit të reformave në të gjitha fushat e politikave thelbësore publike të shtetit modern, i ngjason një zhvillimi të ndërvarur/të kushtëzuar deri në atë pikë sa pengon zhvillimin ”organik” të politikës së brendshme dhe të debatit publik mbi alternativat e mundshme ndaj modelit rregullator të BE-së.
Këto presione u ndërthurën me zhvillimet e brendshme partiake për të mënjanuar sa më shumë të ishte e mundur alternativat ndaj politikave shtetërore. Menjëherë pas 1989, politika partiake në vendet e Europës Lindore dhe Qendrore u zhvillua brenda kuadrit parlamentar dhe jo nga organizatat-bazë të zonave elektorale. Kjo i dha një mundësi të pazakontë politikanëve për ti dhënë formë vetë debatit politik[1]. Gjithsesi, spektri i këtij debati është kushtëzuar nga konsensusi ndërkombëtar dhe i brendshëm për reforma neoliberale të tregut dhe anëtarësimit në BE. Me kaq pak zgjedhje për rezultate nga politikat publike, politikanët kishin pak mundësi për të treguar veten dhe aftësitë e tyre veç angazhimimit për politika kur dallonin veten e tyre nga rivalët. Sistemet politike partiake në rajon ofruan në këtë mënyrë përgjegjshmëri elektorale por jo përgjegjshmëri për politikat përsa kohë që sistemi elektoral ia doli mbanë të hiqte qafe partitë, por me sa duket nuk arriti të formëzonte politikat në fushat kritike të qeverisjes.
Politika publike e Europës Lindore është tërësisht e dominuar nga çështje vlerash ose nga çështje për të cilat partitë kanë të njëjtat objektiva (psh tregje të hapur dhe konkurues, buxhete të ekuilibruar, pakësimi i shpenzimeve publike dhe anëtaresimi në Bashkimin Europian). Si rrjedhim, elitat kanë patur pak liri veprimi në rivalitetin e tyre përveç polemikave rreth aftësisë së secilit për arritjen e rezultateve të dëshiruara. Ato rivalizojnë me modus operandi të partive sesa me alternativat e programeve apo bindjeve/angazhimeve ideologjike. Në kushtet e presioneve ndërkombëtare dhe konsensusit për reforma, alternativat e tjera nuk kanë qenë të besueshme me kalimin e kohës. (Dhe në ato vende ku populistët provuan me shpenzimet e pamatura publike, rezultati precipitoi në kriza ekonomike të cilat përshpejtuan/theksuan më shumë nevojën për reforma dhe inkurajuan spekulimet te institucionet huadhënëse).
Në këto kushte, kokëçarja politike për parti kompetitive, u trajtëzua në atë se si të manaxhohej qeverisja dhe kjo axhendë, pa cënuar popullaritetin e vetë partive. Strategjitë e suksesshme konkuruese kanë qenë ato të teknokracisë, populizmit dhe nacionalizmit-madje me këto dy të fundit që prireshin të ndërthureshin me njëri-tjetrin. Këto predikime politike dominuan sepse ato iu ofrojnë politikanëve fleksibilitetin maksimal për t’u shfaqur si kompetitivë, pavarësisht se tërë qeveritë përballen me të njëjtin presion të fortë të politikës shtetërore. Në ato vende ku ekzistonte një konsensus paraprak/fillestar pro reformës, partitë filluan të rivalizonin me atë se cili ishte manaxheri më i mirë e administratori më efikas dhe jo mbi përmbajtjen e politikave publike. Një rivalitet i tillë doli më në pah në Hungari dhe Poloni ku partitë trashëgimtare komuniste të reformuara i përdorën pretendime të tilla për të vënë në pah avantazhin e tyre dallues ndaj rivalëve[2]. Aty ku parakushtet ekonomike dhe politikë për zhvillimin e reformave radikale ishin të pafavorshme që në nisje dhe të tilla mbetën në vazhdim, si p.sh. në Rumani dhe Bullgari, strategjia kryesore e rivalitetit politik u bazua te nacionalizmi dhe populzimi, të cilët thelluan më tej mundësitë per krijim monopolesh e përqëndrim të ardhurash në kurriz të të mirave publike.
Si rrjedhojë, ajo çka mbizotëroi në këtë periudhë ishin debatet dhe polemikat me emra konkretë e të përvecëm mbi korrupsionin, për aftësitë personale, për kthimin e pronave, polemikat pa vlerë brenda partive politike ose me shtetet fqinjë, dhe debati mbi qëndrimet e mbajtura gjatë periudhës komuniste, ndërkohë që çështjet në lidhje me politikat publike thelbësore, mbetën në hije. Kjo lloj politike pati pasoja të rënda në sjelljen elektoratit. Ashtu si konfirmohet dhe nga sondazhet e opinionit publik, këto “përplasje” kanë bërë shumë pak për të frymëzuar ndjenjën e respektit për elitat politike, e për të mos folur pastaj për promovimin e një besnikërie partiake të qëndrueshme. Si për ironi, thuhej që zgjerimi i BE do ta stabilizonte rajonin njësoj si stabilizoi Spanjën dhe Portugalinë. Ja vlen të theksohet që paqëndrueshmëria në votime në Europen Lindore jo vetëm që është më e lartë se ajo në vendet e Mesdheut gjatë së njëjtës fazë (të anëtarësimit) por në shume raste është në rritje. Pra, në këtë mënyrë, presioni i anëtarësimit në BE jo vetëm që u bë pengesë për debatin e vërtetë mbi llojin e plitikave publike por në mënyrë indirekte mund të ketë sjellë një paqëndrueshmëri elektorale më të madhe.
Ndoshta ironia më e madhe është se ekzistenca e zonave elektorale me peshë domethënës përballë interesit vetjak të shteteve anëtare të BE-së që u shpreh gjatë negociatave, i vuri në në dilemë edhe politikanët më të zellshëm e të bindur për reforma në Europën Lindore. Ata politikanë të cilët donin të hynin në BE dhe gjithashtu të forconin përgjegjshmërinë dhe cilësinë e përfaqësimit të sistemit politik të brendshëm, panë se sa më shumë që t’i vinin veshin interesave kombëtare dhe atyre të elektoratit të tyre-një kusht pa të cilin nuk ka qeverisje përfaqësuese dhe legjitime-aq më shumë ata rrezikonin të etiketoheshin si jo bashkëpunues ose jo vullnet mirë në negociatat me BE-në.
Për më tepër, për shumë vende si Rumania, Bullgaria, Lituania dhe Letonia, për të mos thënë Serbia, Ukraina, Moldavia e kështu me rradhë, këmbëngulja për arritjen e standardeve që këto vende zor se mund t’i përballonin për t’i zbatuar, krijon rrezikun që BE të perceptohet si një organizatë që nuk mbështet reformat por që përkundrazi që i kërkon llogari qeverive për një srë reformash që ato nuk mund t’i realizojnë. E thënë ndryshe, BE mund të perceptohet gjithnjë e më shumë si një aktor që në mënyrë të qëllimëshme përpiqet të shtojë pengesat në një zonë që kishte trashëguar boll disavantazhe strukturale të sajat. Ia vlen të përmended se në vendet ku situata ekonomike ka probleme me reformën, si psh Rumania, elita politike e gjen veten jo vetëm mes presionit të brendshëm dhe ndërkombëtare po edhe mes Fondit Monetar Nderkombetar dhe BE-së. Kostoja dhe kufijtë e Acquis Communitaire janë të përmasave të jashtëzakonshme, që kërkojnë ngritjen e administratës shtetërore të aftë për të bërë e zbatuar ligje të tilla, nga ana tjetër kushtet thelbësore të FMN-së për vazhdimësinë e huave bazë mbështeten te një rol i kufizuar i shtetit dhe në përgjithësi, kanë sjellë reduktimin e shpenzimeve publike.
Sfida populiste
Një nga pasojat e paqëllimëshme të zgjerimit të BE-së në rivalitetin e brendëshëm politik ka qenë nxitja e populizmit. Në konsensusin fillestar në lidhje me reformën, mbështetja e publikut për anatrësimin në BE ishte shumë e lartë, më shumë se 80% në Poloni e Hungari dhe më shumë se 70% në ish-Çekosllovaki. Sa më evidente bëheshin kostot dhe sa më ta paqarta përfitimet, kjo mbështetje publike filloi të luhatej. Që nga koha kur vendet nisën procesin e negociatave të anëtarësimit në mesin e viteve ’90, nivelet e mbështetjes janë bërë më të paqëndrueshëm, madje në disa vende mbështetja ka rënë në 40%[3].
Si pasojë e rivalitetit politik teknokratik, elitat të cilat në fillim u pozicionuan kundër reformave, ishin të pakta dhe u injoruan. Gjithsesi nga fundi i viteve ’90, mungesa e debatit real dhe perceptimi i faktit që këto vende po i nënshtroheshin një BE-je shfrytëzuese, filloi të krijonte mundësinë për evidentimin dhe suksesin e liderëve populistë, madje dhe në ato vende ku më parë populzimi ishte mënjanuar apo nuk gëzonte reputacion. Kështu, në zhvendosjen e tij drejt së djathtës, Vaclav Orban’s Fidesz në Hungari shfrytëzoi pakënaqësinë masive duke fajësuar BE-në. Në të njëjtën mënyrë ish kryeministri çek Vaclav Klaus, dikur i rrëzuar nga pushteti, i ktheu sytë nga Euroskepticizmi si një mënyrë për të rifituar popullaritet, duke folur kundër bashkimit të heshtur e të ngadaltë të Kontinentit nga BE. Së fundmi, në Poloni pas zgjedhjeve të vjeshtës së 2001, një e katërta e vendeve në Parlament i takoi partive kundër Bashkimit, të cilat varionin nga ato thjesht skeptike në ato tërësisht antagoniste. Për ironi, këto vende ishin ndër kandidatët e parë për anëtarësim në BE-dhe pikerisht pse u përpoqën në maksimum për t’iu përmbajtur vijës së BE-së dhe pranimit të standarteve të saj, ato ishin më pak të aftë për të debatuar mbi të ardhmen e vendit të tyre.
Kjo nuk do të thotë aspak që populistët nuk kanë fakte, meqë zgjerimi i BE duket që është një propozim gjithnjë e më i kushtueshëm. Kostot e menjëhershme të anëtarësimit në BE po bëhen sa vjen e më të qarta si: shpenzimet për rimëkëmbjen e industrive dhe sektorëve joeficientë të ekonomisë si agrikultura dhe kostot e paparashikuara nga asnjë nga palët. Për shembull, vendosja e sigurisë në kufij mbart në vetvete jo vetëm koston direkte të ndërtimit të infrastrukturës së re po edhe mundësinë e kostove të lëvizjes së tregëtisë dhe vendeve të punës[4]. Për më tepër, atmosfera e negociatave të anëtarësimit nuk ka ndihmuar në krijimin e mbështetjes për projektin e BE-së. Kritikët vendas në Europën Qëndrore dhe Lindore, kanë nxjerrë në pah faktin se vendet e anëtarësuar në valën e parë të zgjerimit (si Spanja, Portugalia dhe Greqia) kanë përfituar më shumë nga ç’do të mund të fitojnë ndonjëherë fqinjët e tyre lindorë. Dhe janë pikërisht këto vende të cilat mbështesin më pak shtirjen më gjerë të këtyre përfitimeve që burojnë nga BE. Për shembull, Spanja, merr 63% të fondeve strukturore dhe të kohezionit të BE-së por nuk pranoi të sakrifikonte ndonjë nga këto dhurata bujarë në të mirë të vendeve kandidate[5]. Njëkohësisht, disa nga shtetet më të vjetra anëtare si Gjermania, kërkojnë të drejtën e blerjes së tokës në vendet e Europës Lindore dhe Qëndrore, por nuk pranojnë në shkëmbim lejimin e plotë të lëvizjes së lirë të punës e krahut të punës. Shkurt, sa më të qarta bëhen kostot e anëtarësimit në BE, përfitimet pakësohen dhe bëhen gjithnjë e më ta largëta e të pasigurta.
Gjithsesi, edhe nëse zemërimi i populistëve është i justifikuar, ata bëjnë shumë pak në drejtim të thellimit të debatit konstruktiv mbi politikat shtetërore, duke u marrë thjesht me sharje personale. Rezultati është një spirale vicioze ku elitat populiste shfrytëzojnë dhe nxisin dobësimin e mbështetjes së opinionit publik për BE-në, duke thelluar kështu pakënaqësinë dhe dyshimin masiv ndaj BE-së, cka prodhon kushte të favorëshme për një opozitë populiste (dhe shpesh instrumentale) ndaj antarësimit në BE . Nëse popullsisë në këtë rajon i jepej një shans për t’u shprehur drejtpërsëdrejti në lidhje me anëtarësimin, psh me anë të ratifikimit te traktatit në çdo shtet, atëherë, duke pasur parasysh kostot e parapërgatitjeve, ata edhemund të votonin kundër.
BE dhe shteti kombëtar
Politikat shtetërore janë njëra nga fushat kryesore në të cilat mund të shihet mjaft qartë se si debati publik është ndikuar nga presioni i dyfishtë i populizmit dhe konkurrencës teknokratike. Politika të tilla përbëhen nga ajo se çfarë shteti bën – rregullimet, privatizimet, shteti i së drejtës, rishpërndarja – dhe mënyra se si shteti e bën dicka të tillë – decentralizimi, reforma administrative, Kodi i shërbimit civil. Në Europën Lindore, BE i ka kufizuar shumë nocionet mbi atë që shteti mund të bëjë apo të bëhët.
Pavarësisht se Vendet kandidate të Europës Lindore dhe Qëndrore me guxim kanë përpirë modelin e shtetit teknokratik të BE-së, është mëse e qartë se ky model nuk është aspak koherent. Për më tepër, është me baza të dobëta, me themele të lëkundshme në disa pjesë të tij. Ky model është një arrnim i madhe që rezultoi si pasojë e konsensusit të brendshëm për rolin që duhet të ketë shteti (që në Europën Perëndimore u pasoi nga rivaliteti partiak i pasluftës). Modeli apo më saktë mishmashi i shtetit i cili zë fill te acquis communitaire, është ai i një labirinti burokratik normash dhe standartesh që rregullojnë një treg të hapur e kompetitiv. Për më tepër, lobimi i pushtetit i sektorëve industrialë të shteteve anëtarë nënkuptonte se fuqia e standarteve dhe normave të BE-së varion nga njëri sektor ekonomik në tjetrin-pavarësisht strukturave sektoriale dhe interesave primare të shteteve te reja anëtare.
Ashtu si u përmend dhe më lart, mungesa e debatit është më evidente në diskutimet mbi zbatuesin dhe imponuesin kryesor të rregullave të reja – mbi shtetin dhe strukturat e tij administrative. Vetë Komisionerët dhe shtetet e BE-së, këmbëngulin se ajo çka ata ”eksportojnë” nuk është një ”model shteti” (sepse kjo do të ishte një lloj forme imperializmi), përkundrazi janë thjesht praktikat më të mira teknike të cilat rastësisht mbulojnë tërë fushat e politikave publike. Gjithsesi, për Europën Lindore, një rajon në të cilin përqasja në fillimet e viteve ’90 ishte ajo e tkurrjes së shtetit, “arna” e sofistikuar e acquis communitaire në pesë vitet e fundit ka qënë modeli përcaktues për prodhimin e legjislacionit që do i jepte formë edhe vetë shtetit. Fakti që acquis-i është inkoherent në nivel kombëtar – që kërkon struktura si p.sh. administratë eficiente dhe të decentralizuar për disbursimin e fondeve strukturale, pa përcaktuar se si do të krijohen këto struktura të tilla, nuk duhet të interpretohet si hapësirë në të cilën vendet e Europës Lindore mund të bëjnë manovra[6]. Kështu që prej vitit 1999 deri në 2000, Polonia, Republika Çeke dhe Sllovakia kanë miratuar ligje të cilat rishikonin shërbimin civil, adminstratën lokale, masat kundër korrupsionit dhe sa më shumë që këto reforma vonoheshin, si në Sllovaki, aq më shumë presioni i BE-së ishte forca lëvizese për legjislacionin e tyre.
Për më tepër, si mund të flasim për shtet të së drejtës-një pronësi organike e drejtësisë nga populli, që të lulëzojë në një rajon ku pjesa më e madhe e ligjeve të miratuara në vitet e fundit është importuar dhe çështjet kryesore të politikave publike janë ceduar në favor të një BE-je shpesh më të fuqishëm? Në verën e vitit 2002, BE-ja shpalli se do të bënte monitorimin dhe gjobitjen per moszbatim të acquis communitaire në vendet kandidate madje para se të mbylleshin negociatat. Përputhshmëria me normat e standartet e BE-së në Europën Lindore duhet të realizohet (nga shumë vendet anëtare që nuk janë në harmoni me to) para se kandidatët të kenë pranuar formalisht anëtarësimin. Në këtë kuadër, vlen të thuash se Europa e re do të ketë skeptikët që meriton.
Nga: Eraldo XHANI

